عوامل زیاد شدن برکت و روزی 1

یکی از مهم­ترین بایدها در حوزه رفتاری از نگاه اسلام که تمام شئون رفتاری و عمل انسان را نیز در بر می­ گیرد، تقوای الهی است. تقوا هم بعد فردی دارد و هم بعد اجتماعی. یعنی اگر یک اجتماعی از انسان­ ها به گونه­ ای رفتار کنند که عمل اجتماعی آن بر اساس تقوا باشد، تقوای اجتماعی شکل خواهد گرفت. قرآن کریم تقوای اجتماعی را عاملی اصلی و مهم برای نزول برکت­های آسمانی معرفی می­ کند:

وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى ءَامَنُواْ وَ اتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَـتٍ مِّنَ السَّمَآءِ وَالأَْرْضِ وَلَـکِن کَذَّبُواْ فَأَخَذْنَـهُم بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ (الأعراف ۹۶)

و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، قطعاً برکاتى از آسمان و زمین برایشان مى‏ گشودیم، ولى تکذیب کردند پس به [کیفر] دستاوردشان [گریبان‏] آنان را گرفتیم.

«جمله وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا ... دلالت دارد بر اینکه افتتاح ابواب برکت‏ ها مسبب از ایمان و تقواى جمعیت‏ها است، نه ایمان یک نفر و دو نفر از آنها، چون کفر و فسق جمعیت، با ایمان و تقواى چند نفر، باز کار خود را مى‏ کند.» (طباطبایی، 1374، ج‏8، ص254) این آیه به روشنی بر مسئولیت اجتماعی افرادی که در یک جامعه زندگی می­ کنند دلالت دارد، چرا که هویت اجتماعی و زندگی اجتماعی آنان باعث شده است که سنت­های اجتماعی بر آنان بار شده و از سرنوشت مشترکی نیز برخوردار شوند. از سوی دیگر بر اساس آیه فوق می­ توان ادعا نمود که رابطه مستقیمی بین برآیند اعمال اجتماعی یک جامعه و سنت­ های الهی حاکم بر هستی وجود دارد. زمانی که رفتارهای افراد یک جامعه متقیانه باشد، در این صورت سنت برخورداری از برکات الهی نصیب آن جامعه خواهد شد.

گذشته از این در سطح فردی نیز مشاهده می­ شود که قرآن کریم رعایت تقوا را به عنوان عاملی برای یافتن راه خروج از گرفتاری­­ها و برخورداری از رزق و روزی پیش بینی نشده معرفی می­ کند:

وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ وَ مَن یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَــلِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَىْ ءٍ قَدْرًا (الطلاق ۲ و ۳)

و هر کس از خدا پروا کند، [خدا] براى او راه بیرون‏شدنى قرار مى‏دهد.(2) و از جایى که حسابش را نمى‏کند، به او روزى مى‏رساند، و هر کس بر خدا اعتماد کند او براى وى بس است. خدا فرمانش را به انجام رساننده است. به راستى خدا براى هر چیزى اندازه‏اى مقرّر کرده است. (3)

آیه شریفه می­ فرماید «هر کس از محرمات الهى به خاطر خدا و ترس از او بپرهیزد و حدود او را نشکند، و حرمت شرایعش را هتک ننموده، به آن عمل کند، خداى تعالى برایش راه نجاتى از تنگناى مشکلات زندگى فراهم مى‏ کند.» (طباطبایی، 1374، ج‏19، ص 527)

لذا همان طور که از دو آیه شریفه بالا به آن پرداخته شد، تقوای الهی چه در سطح فردی و چه در سطح یک جامعه، عاملی برای برکت و برخورداری از رزق معرفی شده است. بر این اساس یکی از بایدهایی که در کسب و کارها باید به آن­ها توجه شود، موضوع تقوای سازمانی است. تقوای سازمانی مفهومی بدیع و نوظهور به نظر می­رسد که تنها در ادبیات اسلامی به رسمیت شمرده می­ شود. این مفهوم بر تمام رفتارهای مبتنی بر شریعت در سازمان اشاره دارد. به عنوان مثال طولانی کردن فرآیندهای اداری در سازمان به بهانه بوروکراسی اداری، از آنجایی که یکی از مصادیق ایذا مومن به شمار می­رود حرام بوده و سازمانی که بخواهد متقیانه رفتار کند، باید از این کار اجتناب کند. در حوزه تولید نیز به عنوان مثال تولید محصول بی­کیفیت و از مواد اولیه نامرغوب از آنجایی که می­ تواند سلامت مصرف کننده را به خطر بیندازد، رفتاری غیراسلامی و غیرمتقیانه محسوب می­ شود.

در روایات اهل بیت معصومین ^{علیهم السلام}، رعایت تقوای الهی باعث بازگشت نعمت و افزایش برکت معرفی شده است:

• امام علیّ ^{علیه السلام} ـ فی خُطبَةٍ یَحُثُّ فیها عَلَى التَّقوى ـ : أمّا بَعدُ ، فَإِنّی اُوصیکُم بِتَقوَى اللّه ِ... فَمَن أخَذَ بِالتَّقوى عَزَبَت عَنهُ الشَّدائِدُ بَعدَ دُنُوِّها ... وتَحَدَّبَت عَلَیهِ الرَّحمَةُ بَعدَ نُفورِها، وتَفَجَّرَت عَلَیهِ النِّعَمُ بَعدَ نُضوبِها، ووَبَلَت عَلَیهِ البَرَکَةُ بَعدَ إرذاذِها. (نهج البلاغة الخطبة ۱۹۸، بحار الأنوار: ۷۰ ،۲۸۴، ۶) ـ در خطبه اى که در آن به تقوا برمى انگیزاند ـ : امّا بعد، شما را به پرواى الهى سفارش مى کنم ... . هر که پروا پیشه کند، سختى ها، پس از آن که نزدیک شده اند، از او دور مى شوند ... و رحمت، پس از آن که کوچیده است، به سویش باز مى­ گردد و نعمت­ها، پس از آن که خشکیده­ اند، بر او سرشار مى­ شوند و برکت، پس از آن که کاهش یافته است ، بر او سرازیر مى گردد.
• امام على ^{علیه ‏السلام}: لَوْ اَنَّ السَّماواتِ وَ الاَْرْضَ کانَتا عَلى عَبْدٍ رَتْقا، ثُمَّ اتَّقَى اللّه‏َ، لَجَعَلَ اللّه‏ُ لَهُ مِنْهُما مَخْرَجا وَ رَزَقَهُ مِنْ حَیْثُ لایَحْتَسِبُ؛ (غرر الحکم، ح 7599) اگر آسمان‏ها و زمین، بر بنده‏اى بسته شوند و او تقواى الهى پیشه کند، خداوند، حتما راهى براى او مى ‏گشاید و از جایى که گمان ندارد، روزى ‏اش مى‏ دهد.

ظرفیت­ های بالقوه محیط کسب و کار برای خطا و لغزش، عاملی است که روایات تجار و بازرگانان را سفارش به رعایت تقوای الهی کرده است و عدم رعایت آن را باعث مرتکب شدن گناه توسط ایشان معرفی نموده است:

      قالَ رَسُولُ اللّه‏ِ ^{صلی الله علیه و آله}: یا مَعْشَرَ التُّجَارِ إنَّ التُّجَارَ یُبْعَثُونَ فُجّارا اِلاّ مَنِ اتَّقَى اللّه‏َ وَ بَرَّ وَصَدَقَ.  (میزان الحکمه، ج1، ص527) هان اى بازرگانان! همانا بازرگانان در قیامت گنهکار برانگیخته مى‏ شوند مگر کسى که تقـواى الهى پیشـه کند، نیکویى کند و راستگو باشد.