لزوم کنترل حرص و طمع در نظام سازی دینی تبلیغات تجاری
در نظام سازی اجتماعی دینی و طراحی الگوی پیشرفت در ابعاد مختلف، باید توجه داشت که عنصر طمع در بهره مندی مادی و دنیوی باید کنترل شده حفظ شود؛ نه این به واسطه سهل انگاری و بی تفاوتی نظام تبلیغاتی (اعم از تجاری و غیرتجاری) به عنوان محرک آن عمل کند. بر خلاف نظام اقتصاد سرمایه داری که مصرف گرایی و طمع ورزی از ارکان جدایی ناپذیر آن محسوب می شود، در نظام اقتصاد اسلامی این خصیصه، محدوده ممنوعه به حساب می آید. تنظیم و طراحی سازوکارها در حوزههای مختلف الگوی پیشرفت باید به گونهای باشد که وارد این مسیر انحرافی نشود. در تبلیغات تجاری مطلوب در الگوی پیشرفت، تحریک و بر افروختن طمع مصرف کنندگان به منظور ترغیب آنها به خرید یک راهبرد سلبی محسوب می شود.
در لسان روایات آثار و نتایج گوناگونی برای حرص و طمع ذکر شده است که از جمله می توان به این موارد اشاره کرد: مبتلا شدن به فقر[1]، از بین رفتن جوانمردی[2]، بی حیایی[3]، خارج کننده ایمان از قلب[4]، مبتلا کردن انسان به عیب هاى زیاد[5]، بستری برای خیانت[6]، انگیزه هایی برای فرو افتادن در گناه[7]، به خطر افتادن سلامتی انسان[8] و ... اشاره کرد.
مدت زمان: 37 ثانیه
در تعابیر مختلفی نتیجه حرص ذلت، شقاوت، رنج و خستگی معرفی شده است: الْحَرِیصُ تَعِبٌ- الْحِرْصُ ذُلٌّ وَ عَنَاءٌ - ثَمَرَةُ الْحِرْصِ النَّصَبُ. فِی الْحِرْصِ الْعَنَاءُ (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص294) ذلیل ترین مردم، کسى است که طمع کار، حریص و وسوسه گر باشد. (غررالحکم، ج2، ص259) چرا که انسان حریص برده و بنده طمع هایش است. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص295) و این بندگی و بردگی زمینه ای است برای خواری و ذلت او. لذا حریص در بند ذلّت و خوارى است.(بحارالأنوار، ج70، ص170)
این موارد ذکر شده تنها بخشی از آثار و نتایج مخرب حرص و طمع است. تبلیغات تجاری جایزه دار که از طریق تحریک این عنصر سعی در فروش محصولات خود می کنند، در واقع تقویت کننده این خصلت ها در مخاطبین تبلیغات تجاری هستند و به صورت غیر مستقیم علت بروز پیامدها و مسائل ناشی از آن هستند.
گذشته از این آثار، افزایش حرص و طمع در مخاطب آسیب مهم دیگری را به دنبال خواهد داشت. یکی از اصول تبلیغات تجاری از منظر اسلامی، ممنوعیت ایجاد مانع بر سر راه اعمال عقلانیت خریداران در فرآیند تخصیص درآمدی خود به نیازهاست. توضیح مطلب این که مصرفکنندگان از درآمد محدودی برخوردار هستند و باید این درآمد خود را به گونه ای تخصیص بدهند که در ابتدا نیازهای اساسی و دارای اولویت برطرف شود. بر این اساس لازم است تخصیص درآمدها به صورت عقلایی صورت گیرد تا بیشترین منفعت و مطلوبیت مادی و اخروی برای مصرف کنندگان ایجاد شود.[9] در روایت زیر به صراحت طمع ایجاد شده به عنوان عاملی برای ذبح شدن عقل و از کار افتادن آن معرفی شده است:
- اَکثَرُ مَصَارعِ العُقُولِ تَحتَ بُرُوقِ المَطَامِعِ؛(بحار الأنوار، ج70، ص170) قربانگاه عقلها غالباً در پرتو طمع ها است.
روشن است که تبلیغات تجاری جایزه دار که از عنصر طمع برای تحریک مخاطب استفاده می کنند، در مسیر اعمال عقلانیت که لازمه انجام معاملات است خلل ایجاد میکنند که این مسئله خود پیامدهایی به دنبال خواهد داشت که پرداختن به آن خارج از حوصله این نوشتار است.
[1] اَلحِرصُ عَلامَةُ الفَقرِ (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص295)
[2] لَا مُرُوَّةَ مَعَ شُحٍّ (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 296)
[3] لا حیاء لحریص.(غرر الحکم و درر الکلم ص 769)
[4] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ الَّذِی یُثْبِتُ الْإِیمَانَ فِی الْعَبْدِ قَالَ الْوَرَعُ وَ الَّذِی یُخْرِجُهُ مِنْهُ قَالَ الطَّمَعُ (بحار الأنوار، ج70، ص171)
[5] اَلحِرصُ موقِعٌ فى کَثیرِ العُیوبِ؛(تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص295)
[6] کَمْ مِنْ حَرِیصٍ خَائِبٌ وَ مُجْمِلٍ لَمْ یَخِبْ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 295)
[7] الْحِرْصُ وَ الْکِبْرُ وَ الْحَسَدُ دَوَاعٍ إِلَى التَّقَحُّمِ فِی الذُّنُوبِ وَ الشَّرُّ جَامِعٌ لِمَسَاوِی الْعُیُوبِ (بحار الأنوار ، ج66 ، ص411)
[8] لَا تَجْتَمِعُ الصِّحَّةُ وَ النَّهَمُ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص296)
[9] با این توضیح شاید بتوان گفت که نهی از سوگند خوردن، پوشاندن عیب کالا و نیز تعریف و تمجید از کالا در موقع فروش (وسائل الشیعة ج17، ص383) به این دلیل است که اینها از جمله مواردی است که منجر به اختلال در حاکمیت عقلانیت در معامله از جانب خریدار شده و ممکن است فرد خریدار تحت تاثیر عواملی خارج از حوزه عقلانیت قرار بگیرد.
- ۹۳/۰۷/۲۲
