تبلیغات تجاری جایزه دار: مروج سبک زندگی مصرفی حریصانه

فقه منفعل، فقه ناکارآمد

یکی از اشکالات اساسی که در نظام سازی بر اساس فقه حاضر وجود دارد، رویکرد انفعالی و محتاطانه آن نه از باب جاری ساختن اصل احتیاط بلکه از جهت عمل به اصل  «کُلُّ شَیْ‏ءٍ هُوَ لَکَ‏ حَلَالٌ‏ حَتَّى‏ تَعْلَمَ‏ أَنَّهُ حَرَامٌ بِعَیْنِهِ»  (الکافی،ج‏5 ، ص 313) است، در جایی که اصلاً محل تمسک به چنین اصلی نیست!

در خصوص شبهات حکمیه تحریمه که فقدان نص دلیل آن است، اصولیون اصل برائت جاری می سازند و به نظر می رسد در این خصوص تفاوتی میان مسائل تکلیفی فردی و مسائل محوری در نظام سازی اجتماعی دینی وجود نداشته باشد؛ در حالی که اخباری ها در این مسائل، احتیاط را در پیش می گیرند. مهم ترین محور استدلال اصولی ها در جاری ساختن اصل برائت در مسائلی که فقدان نص در خصوص آنها وجود دارد، این است که خداوند بندگان را مکلف و در نهایت بازخواست در مورد چیزهایی که برای آنها معلوم و روشن نکرده، نخواهد کرد.

اشکال عمده ای که در حوزه مواجهه با مسائل در عرصه اجتماعی وجود دارد، خاک خوردن متون نقلی مهمی است که نقش کلیدی و مهمی می توانند در این عرصه داشته باشند. این امر باعث می شود که فرآیند شناخت ، تحلیل و بررسی یک مسئله مستحدثه تنها با تکیه بر منابع محدودی که تمسک به آنها برای رسیدن به درجه اجتهاد کافی است، صورت بگیرد. روشن است که در چنین شرایطی که گزاره های نقلی بسیاری در حاشیه باقی مانده و رجوعی به آنها صورت نمی گیرد، تصور بر سکوت شارع در خصوص این مسائل است که در نهایت منجر به جاری ساختن اصل برائت می شود. در حالی که اینجا اصلاً محل جاری ساختن اصل برائت نبوده است، چرا که جهد و تلاش کافی در همه نصوص معتبر صورت نگرفته است که در نهایت ناکامی فرد از یافتن نصی مرتبط منجر به جاری ساختن برائت شود. با این توضیحات فقهی که این گونه عمل می کند، فقه منفعل و ناکارآمد در طراحی نظام اجتماعی است که غالبا بدون توجه به پیامدهای اجتماعی و آثار تدریجی ترویج یک رفتار، نگرش و یا مطلوب نشان دادن موضوعی و تنها با تکیه بر قواعد فقهی موجود، تصمیم می گیرد. بدون شک تمسک به چنین فقهی نمی تواند تحول در علوم انسانی اسلامی را فراهم کند و به نظر نمی رسد چنین فقهی را بتوان علم اداره اجتماع دانست.

ضرورت توجه به سبک زندگی

شاید بتوان مهم ترین و حساس ترین مسئله در حوزه اقتصادی و کسب و کار را مسئله ربا دانست. خوشبختانه این حساسیت به درستی درک شده است و تلاش هایی در خصوص بازطراحی نظام مالی و اقتصادی شده و می شود. رویکرد فوق در نظام سازی، متاسفانه یک نگاه نهادینه شده است که بعضاً در پژوهش های مالی اسلامی و اقتصاد اسلامی دیده می شود، تا جایی که اگر کسی بتواند ادعای وجود اقتصاد غیرربوی یا بانک غیرربوی در شرایط موجود را داشته باشد، اما به نظر نمی رسد که بتواند ادعای اقتصاد اسلامی یا بانک اسلامی را بتواند بکند. اما در این میان مسائل مهم دیگری هستند که ستون های محوری در حوزه سبک زندگی مصرفی و مرتبط با اقتصاد را شکل می دهند که غالبا مغفول مانده و حساسیت لازم در خصوص آنها وجود ندارد؛ شاید به این علت که چنین مسائلی در ردیف اهمیت ربا که جنگ با خدا است، قرار نمی گیرند، اگر چه منشا و منبع انحرافات مهمی در نظام اجتماعی باشند. این موضوعات نه تنها در مرکز توجه قرار ندارند، بلکه اگر توجهات اندکی هم به آنها بشود با همان فقه منفعل، از ناپاکی برئ شده و به خورد نظام اجتماعی داده می شوند. یکی از این موضوعات، کنترل طمع و حرص در جامعه است. سبک زندگی مصرفی اسلامی، نباید مروج و تشویق کننده طمع و حرص باشد. البته روشن است که سبک زندگی مصرفی مطلوب اسلامی برای عموم جامعه، سبک زندگی زاهدانه و بی میل به لذائذ و بهره مندی های مادی و دنیوی هم نیست. موضوعی که نه تنها در لسان شارع ممدوح نشده[1]، بلکه در موارد بسیاری در مذمت آن سخن گفته شده است که مجال پرداختن به آنها در این نوشتار فراهم نیست. اما فاصله گرفتن از این الگو غیرقابل توصیه در عرصه اجتماعی، به معنی افتادن در دام سبک زندگی حریصانه در حوزه مصرف و زندگی دنیا محور نیست.

 تبلیغات تجاری جایزه دار عامل ایجاد حرص و طمع

متاسفانه در چند ماهه اخیر، روزانه ده ها و شاید هم صدها پیام تجاری از تلویزیون به سادگی پخش می شود که مصرف مواد غذایی در راستای رسیدن به محصول گران قیمت دیگری توصیه و تبلیغ می شود. یعنی استفاده از یک محصول غذایی تنها برای رسیدن به جایزه! محور رقابت محصولات هم بالا بردن جایزه و نرخ آن شده است نه کیفیت کالا. خانوارهایی که به دلیل عدم تمکن مالی و عدم وجود ظرفیت برای رسیدن به سطح درآمدی بالاتر، با دیدن سریال های تلویزیون که بعضا مروج سبک زندگی مصرفی و فاصله دار با اقشار متوسط جامعه است، افسوس و حسرت چنین زندگی را می خورند و تبلیغات تجاری نیز راهی برای رسیدن به آرزویشان را توصیه می کند و آن تحریک مخاطبان به مصرف محصولاتی است که جوایز خیره کننده دارد، تا جایی که فرد برنج و چای و رب گوجه ای که خریده تا نیازش را برطرف کند، ابزاری شده برای برطرف کردن نیاز غیرواقع بینانه ساخته شده توسط همین رسانه!

صدا و سیما هم محملی شده برای پخش زنده مراسم قرعه کشی و این یعنی ایجاد اطمینان برای مخاطبان که تبلیغات حاضر دروغ نبوده و جوایز در نظر گرفته شده حتما پرداخت خواهد شد. تاثیر این رفتار سیما هم فعلا سربسته بماند. اما سخن  آخر توقعی نیست که قناعت و رضایت به داشته های مادی به عنوان اصل مهم در سبک زندگی مصرفی توسط صدا و سیما تبلیغ شود، اما این توقع هست که اگر اصلاحی صورت نمی گیرد، تخریب و عقب گرد بیشتر به واسطه فعالیت های تبلیغات تلویزیونی صدا و سیما هم صورت نگیرد.

در تبلیغات زیر، پختن برنج در کنار آماده شدن صندوقی پر از اسکناس به واسطه مصرف برنج نشان داده شده است:

 

 برنج و ربی که جای آن توی آشپزخانه باید باشد و شانیتی جز رفع نیاز گرسنگی انسان ندارد، تبدیل شده است به ابزاری برای تحقق امیال و آرزوهای دراز انسان و به تعبیر قرآنی امل (َ یُلْهِهِمُ الْأَمَل)

 

  حرص برافرخته شده باید پاسخی داشته باشد: مصرف بیشتر، مصرف زودتر........ برای رسیدن به آرزوی پولدار شدن!

 

 

 

 

---

[1] در روایتی آمده است که هر کسی که دنیا را برای بی نیاز بودن از مردم و مهربانی کردن بر همسایه اش بخواهد، خدا را ملاقات خواهد کرد در حالی که صورتش مانند ماه شب چهاردهم می­درخشد: مَنْ طَلَبَ الدُّنْیَا اسْتِغْنَاءً عَنِ النَّاسِ وَ تَعَطُّفاً عَلَى الْجَارِ لَقِیَ اللَّهَ وَ وَجْهُهُ کَالْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ (بحارالأنوار؛ ج‏100؛ ص8)