بازتولید هنجارهای فرهنگی از طریق تبلیغات تجاری

در خصوص جایگاه و پیامدهای فرا اقتصادی و فرا کسب و کاری تبلیغات تجاری، مباحث مختلفی مطرح شده است. منظور از پیامدهای فرااقتصادی، اثرات و نتایج مثبت و منفی تبلیغات تجاری در جامعه است که به کارکرد اصلی تبلیغات تجاری، یعنی حوزه تجارت و تشویق افراد به خرید ارتباط مستقیمی نداشته و در ابعاد دیگری اثراتی از خود بر جای می گذارد که مهم ترین حوزه آن، حوزه فرهنگ است.

تبلیغات تجاری، بازتولید کننده بخشی از نظام هنجاری جامعه است و این به عنوان یکی از نگرانی های سیاستگذاری در حوزه تبلیغات تجاری در کشور ما شناخته می شود. یکی از انواع اثرات فرهنگی، تصویری است که از زنان در تبلیغات تجاری به تصویر کشیده می شود. علاوه بر حساسیت شدید نسبت به استفاده ابزاری از جنس زن در تشویق افراد به خرید محصولات، ارائه الگوهای پوششی و سبک رفتاری و زندگی زنان در تبلیغات تجاری مورد مطالعه برخی از پژوهش ها قرار گرفته است.

بررسی استفاده از جاذبه «ترس و نگرانی در انسان نسبت به تامین آینده خود» در تبلیغات تجاری از منظر اسلامی

چکیده

برای اثرگذاری پیام در تبلیغات از جاذبه­ های مختلفی استفاده می­ شود. یکی از این جاذبه­ ها، جاذبه ترس است که بیشتر در حوزه تبلیغات اجتماعی و بازاریابی اجتماعی کاربرد دارد. این جاذبه، با به تصویر کشیدن پیامدهای منفی انجام یک رفتار یا ترک آن، منجر به برانگیختگی درونی فرد شده و او را به سمت رفتار مطلوب هدایت می­ کند. یکی از موضوعات تجاری که در آن از جاذبه ترس استفاده می­ شود، اطمینان نسبت به آینده است. به عبارت دیگر از طریق ایجاد نگرانی و اضطراب نسبت به تامین نیازهای آینده، او را به سمت خرید محصول پیشنهاد شده که به ادعای پیام تبلیغاتی می­ تواند سطح نگرانی را کاهش دهد، سوق می­ دهد. در نوشتار حاضر تلاش شده است تا در ابتدا تحلیل محتوایی از تیزرهای تبلیغاتی یک سپرده سرمایه گذاری که در آن از عنصر نگرانی نسبت به تامین آتیه استفاده شده است، ارائه شود. در این تحلیل مشخص شد که سطح برانگیختگی و اضطراب ایجاد شده در این تبلیغات، چندان زیاد نیست. اما بر اساس این یافته­ ها، اصول و راهبردهای سلبی برای تولید پیام ­های تبلیغاتی بر مبنای نگاه اسلامی در خصوص به کاری گیری جاذبه ترس در حوزه تبلیغات تجاری ارائه شد. این سه اصل عبارتند از: ممنوعیت ایجاد ترس و نگرانی نسبت تامین هزینه­ های آینده، ممنوعیت معادل قرار دادن محصول با مفاهیمی نظیر تضمین موفقیت آینده، گنجینه و ثروت حقیقی برای آینده و ... و در نهایت ممنوعیت نشان دادن تصویر قطعی الوقوع از تامین نیازهای آینده در صورت خرید محصول تبلیغ شده.

 

کلمات کلیدی

تبلیغات تجاری، نگرانی، جاذبه ترس، تامین آینده، اسلام.

دانلود متن کامل مقاله

 

در آمدی بر تحلیل انتقادی تبلیغات تجاری جایزه دار از منظر اسلامی

نویسندگان

¹ سعید مسعودی پور  ؛ ² مصباح الهدی باقری

¹پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع)

²عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع)

مقاله آماده انتشار: نشریه راهبرد و مجلس

چکیده

تمدن سازی دینی به وسیله نظام سازی اجتماعی با اتکا به آموزه‌های دینی باید تحقق یابد. تحقق اهداف و غایت حکومت اسلامی نیازمند به طراحی و ساخت نظامات اجتماعی برآمده از معارف دینی است. یکی از مهم‌ترین حوزه‌های تعاملی انسان‌ها در جامعه، حوزه کسب و کار است که متشکل از نظامات مختلفی است که نظام تبلیغات تجاری یکی از آنهاست. در عصر حاضر غالباً به واسطه شرایط اقتصادی و کاهش قدرت خرید مصرف کنندگان، بازار از رونق افتاده و مصرف کنندگان ترجیح به افزایش پس انداز احتیاطی خود دارند. در این شرایط به طور گسترده، تولیدکنندگان برای فروش محصولات خود متوسل به شیوه‌ای از تبلیغات شده‌اند که طی آن با در نظر گرفتن جایزه برای محصولات خود، سعی در جلب توجه مخاطب برای خرید می‌کنند. در نوشتار حاضر با بررسی87 تیزر تبلیغات تجاری جایزه‌دار و تحلیل محتوای کیفی آن، ابعاد محتوایی و موضوعی که در این تبلیغات به آن پرداخته می‌شود، استخراج گردید. تحریک مخاطب از طریق عنصر طمع برای رسیدن به جوایز گران قیمت بن مایه ترغیبی این تبلیغات را شکل می‌دهد. ایجاد آرزو و امل برای رسیدن به جوایز لوکس و گران قیمت که مصرف کننده معمولی به صورت متعارف نمی‌تواند آنها را بدست آورد، بستری می‌شود برای ایجاد حرص و طمع در مخاطب تا بلکه بتواند با خرید محصول جایزه دار، به آرزوی ایجاد شده برسد. در نهایت در تحلیل انتقادی این تبلیغات به آسیب‌های ایجاد شده از نگاه اسلامی اشاره شد که از جمله آن می‌توان به آثار مخرب ایجاد و تقویت حرص و طمع در مصرف‌کننده، افزایش حب مال، ایجاد مد عین به مال دیگری، از بین بردن احساس قناعت و رضایت به داشته‌ها، ایجاد امل و آرزوی طولانی و زینت دادن دنیا و تقویت آن در مخاطب اشاره کرد.

کلیدواژگان

تبلیغات تجاری؛ جایزه دار؛ حرص و طمع؛ اسلام

تبیین اصل «لزوم رفع موانع اعمال عقلانیت در رفتار خرید مصرف کننده» از منظر اسلامی (2)

مقاله ارائه شده در سومین کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی در مرکز همایش های صدا و سیما

دریافت فایل ارائه مقاله

تبیین «اصل لزوم رفع موانع اعمال عقلانیت در رفتار خرید مصرف کننده» از منظر اسلامی (1)

بر مبنای رویکرد نظام سازی در حوزه علوم انسانی اسلامی، تمدن غرب و الگوهای ارائه شده از جانب آن برای تنظیم روابط زندگی انسان، به مثابه یک سیستم و نظام به هم پیوسته است که مبتنی بر مبانی و مبادی خاصی است. لذا مواجهه با محصولات آن و اصلاح موضعی بدون توجه به یکپارچگی این نظام نمی تواند دردی از جامعه اسلامی دوا کند. اگر چه برای نظام سازی دینی در حوزه های مختلف اجتماعی نمی توان دستاوردها و یافته های موجود را به طور کامل نادیده گرفت.

 به نظر می رسد یکی از راهبردهایی که در نظام سازی دینی می توان دنبال کرد، استحصال و تبیین اصول و قواعد کلی برای ساخت یک نظام اجتماعی با در نظر گرفتن غایت شناسی اسلامی است. این اصول و قواعد را می توان قواعد فقهی مضاف دانست که در حوزه های خاص علوم انسانی و اجتماعی با توجه به حوزه موضوعی آنها کارکرد ویژه پیدا می کنند. نوشتار حاضر تلاشی بود برای تبیین یکی از اصول و قواعد مضاف در عرصه تبلیغات تجاری که به نظر می رسد جایگاه مهمی در نظام سازی تبلیغات تجاری خواهد داشت.

ممنوعیت استفاده از «ترس و نگرانی در انسان نسبت به تامین آینده خود» در تبلیغات تجاری

باسمه تعالی

ممنوعیت استفاده از «ترس و نگرانی در انسان نسبت به تامین آینده خود» در تبلیغات تجاری

(نقدی بر تیزرهای تبلیغاتی سپرده گنجینه بانک صادرات)

یکی از جاذبه های پرکاربرد در تبلیغات، جاذبه ترس است. ترس به معنای احساس نگرانی شدید یا اضطراب و آشفتگی است که به وسیله اطلاع از خطر ایجاد می شود. این جاذبه معمولا برای تاثیر مثبت در تبلیغات و کمپین های بازاریابی به کار می رود. در واقع آنچه که در جاذبه ترس به عنوان اهرم برای ترغیب به کار گرفته می شود، توصیف پیامدهای منفی و دردناک انجام یا ترک رفتاری مشخص است که به شکلی طراحی و به نمایش در می آید که احساس ترس و نگرانی را در مخاطب بر می ­انگیزد. اصولاً عملکرد تبلیغ با جاذبه ترس به صورت سلبی است. به این ترتیب که هشدار می دهد به کار نبردن یا کاربرد کالا یا خدماتی خاص و یا تغیر ندادن رفتار یا نگرش نسبت به یک موضوع، ممکن است انواع خطرها اعم از خطرهای مالی، اجتماعی، ایمنی و... را برای فرد به همراه داشته باشد. بیشترین کاربرد استفاده از جاذبه ترس، در حوزه تبلیغات اجتماعی است، مثل بستن کمربند ایمنی یا ترک سیگار.

در آمدی بر تحلیل انتقادی تبلیغات تجاری جایزه دار از منظر اسلامی

جمع بندی و نتیجه گیری مقاله ای که از تحلیل محتوای حدود ۸۰ تیزر جایزه دار و تحلیل انتقادی با تکیه بر آیات قرآن و روایات  نگارش شده است:

با توجه به شرایط رکود تورمی حاضر، تبلیغات تجاری جایزه­ دار قوت گرفته و به نظر می ­رسد در شرایط حاضر ابزار کارآمدی برای افزایش سودآوری بنگاه­ هاست؛ اگر چه این سودآوری منجر به آسیب ­های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جدی می­ شود. در پژوهش حاضر با تحلیل محتوای تیزرهای تلویزیونی جایزه­ دار مشخص شد که قسمتی از محتوای تبلیغات تجاری جایزه ­دار، به ارائه اطلاعاتی در خصوص جوایز، نحوه شرکت در قرعه کشی، زمان آن و ... اختصاص دارد. در این تیزرها تاکتیک های متعددی برای افزایش طمع و ولع در مخاطب در این تبلیغات مورد استفاده قرار گرفته است که از جمله آنها می­ توان به مقدار جایزه و نحوه اعلام آن، نشان دادن حالت و واکنش افراد در مقابل جوایز، ایجاد افزایش باور در مخاطب نسبت برنده شدن، ادعای سهولت برنده شدن جایزه، تحریک از طریق زیاد بودن شانس برنده شدن و تحریک به منظور عقب نماندن از دیگران برای بردن جایزه اشاره کرد. علاوه بر ایجاد ولع، در راهبرد اساسی دیگری تبلیغات تجاری جایزه دار سعی می­ کنند اطمینان کافی در مخاطب نسبت به وجود جوایز را ایجاد کنند. برای این کار تاکتیک­ هایی مانند توسل به آموزه­های دینی و اعتماد در مورد صحت وجود جوایز و سلامت قرعه ­کشی استفاده شده است.

لزوم کنترل حرص و طمع در نظام سازی دینی تبلیغات تجاری

در نظام ­سازی اجتماعی دینی و طراحی الگوی پیشرفت در ابعاد مختلف، باید توجه داشت که عنصر طمع در بهره­ مندی مادی و دنیوی باید کنترل شده حفظ شود؛ نه این به واسطه سهل ­انگاری و بی تفاوتی نظام تبلیغاتی (اعم از تجاری و غیرتجاری)  به عنوان محرک آن عمل کند. بر خلاف نظام اقتصاد سرمایه ­داری که مصرف ­گرایی و طمع­ ورزی از ارکان جدایی ناپذیر آن محسوب می­ شود، در نظام اقتصاد اسلامی این خصیصه، محدوده ممنوعه به حساب می ­آید. تنظیم و طراحی سازوکارها در حوزه­های مختلف الگوی پیشرفت باید به گونه­ای باشد که وارد این مسیر انحرافی نشود. در تبلیغات تجاری مطلوب در الگوی پیشرفت، تحریک و بر افروختن طمع مصرف کنندگان به منظور ترغیب آنها به خرید یک راهبرد سلبی محسوب می ­شود.

در لسان روایات آثار و نتایج گوناگونی برای حرص و طمع ذکر شده است که از جمله می ­توان به این موارد اشاره کرد: مبتلا شدن به فقر[1]، از بین رفتن جوانمردی[2]، بی حیایی[3]، خارج کننده ایمان از قلب[4]، مبتلا کردن انسان به عیب­ هاى زیاد[5]، بستری برای خیانت[6]، انگیزه ­هایی برای فرو افتادن در گناه[7]، به خطر افتادن سلامتی انسان[8] و ... اشاره کرد.

تبلیغات تجاری جایزه دار: مروج سبک زندگی مصرفی حریصانه

فقه منفعل، فقه ناکارآمد

یکی از اشکالات اساسی که در نظام سازی بر اساس فقه حاضر وجود دارد، رویکرد انفعالی و محتاطانه آن نه از باب جاری ساختن اصل احتیاط بلکه از جهت عمل به اصل  «کُلُّ شَیْ‏ءٍ هُوَ لَکَ‏ حَلَالٌ‏ حَتَّى‏ تَعْلَمَ‏ أَنَّهُ حَرَامٌ بِعَیْنِهِ»  (الکافی،ج‏5 ، ص 313) است، در جایی که اصلاً محل تمسک به چنین اصلی نیست!

در خصوص شبهات حکمیه تحریمه که فقدان نص دلیل آن است، اصولیون اصل برائت جاری می سازند و به نظر می رسد در این خصوص تفاوتی میان مسائل تکلیفی فردی و مسائل محوری در نظام سازی اجتماعی دینی وجود نداشته باشد؛ در حالی که اخباری ها در این مسائل، احتیاط را در پیش می گیرند. مهم ترین محور استدلال اصولی ها در جاری ساختن اصل برائت در مسائلی که فقدان نص در خصوص آنها وجود دارد، این است که خداوند بندگان را مکلف و در نهایت بازخواست در مورد چیزهایی که برای آنها معلوم و روشن نکرده، نخواهد کرد.

اشکال عمده ای که در حوزه مواجهه با مسائل در عرصه اجتماعی وجود دارد، خاک خوردن متون نقلی مهمی است که نقش کلیدی و مهمی می توانند در این عرصه داشته باشند. این امر باعث می شود که فرآیند شناخت ، تحلیل و بررسی یک مسئله مستحدثه تنها با تکیه بر منابع محدودی که تمسک به آنها برای رسیدن به درجه اجتهاد کافی است، صورت بگیرد. روشن است که در چنین شرایطی که گزاره های نقلی بسیاری در حاشیه باقی مانده و رجوعی به آنها صورت نمی گیرد، تصور بر سکوت شارع در خصوص این مسائل است که در نهایت منجر به جاری ساختن اصل برائت می شود.

طراحی محصول برای کودکان خارج از آموزه های دینی

بدون شک جامعه و حکومت دینی که در عرصه های اقتصاد، سیاست، تعلیم و تربیت، کسب و کار، حقوق ، اخلاق و ... چه در نظر و چه در عمل خود را مستغنی از معارف و آموزه های دینی بداند، جامعه ای است که اسلام فقط لقلقه زبان آن است. چنین جامعه ای بزرگترین ضربه را بر پیکره دین و اعتقادات مردم وارد خواهد کرد، چرا که ناکارآمدی آن در اداره امور اجتماعی که به دلیل پشت کردن به بایسته های نقلی و الهی است، منجر به تخریب تصویر ذهنی مردم نسبت به اصل دین و زیر سوال بردن آن خواهد شد و در اینجا تفکیک مقام اثبات و ثبوت برای عامه مردم بسیار دشوار است که آنچه که به نام دین اتفاق می افتد، فقط اسم آن را دارد نه اصل آن را.

مدتی پیش در برنامه سمت خدا یکی از روحانی ها، خطاب به آقای صدا و سیما نامه ای نوشت و دو نکته را در خصوص تبلیغات تلویزیونی متذکر شد: تبلیغات برای کودکان و تبلیغات دارای جوایز. آنچه هم که خواسته شده بود فراتر از مجموعه ضوابط تقلیدی و پر نقص تولید آگهی های رادیویی و تلویزیونی نبود. اصل تبلیغات تجاری برای کودکان در این آئین نامه به رسمیت شمرده شده و تنها محدودیت هایی برای آن در نظر گرفته شده است که آن هم رعایت نمی شود. در هر حال کار به جاهای باریک کشیده شد و تا اخراج دست اندکاران برنامه پیش رفت. بسیار جالب است که آنچه خواسته شده نه بر خلاف دین، بلکه در جهت قانون کشور بود.

چند روزی هست که موجی از تبلیغات محصولاتی برای کودکان به راه افتاده است که نه تنها اصل تبلیغات برای کودکان دارای اشکال است[1]، بلکه اصل محصول نیز با آنچه که در روایات خواهد آمد، تناقضی آشکار دارد. این محصولات شامل بسته های آموزش زبان فارسی (خواندن و نوشتن) و زبان انگلیسی به کودکان زیر شش سال است. شاید در نگاه اول اصل وجود چنین محصولی نه تنها بدون اشکال باشد، بلکه بسیار هم خوب باشد که  قبل از ورود به مدرسه، کودک آمادگی لازم را پیدا کند.