حلال خوری

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله):

مَن أکَلَ مِن کَدِّ یَدِهِ حَلالاً، فُتِحَ لَهُ أبوابُ الجَنَّةِ یَدخُلُ مِن أیِّها شاءَ

هر کس به حلال، از دسترنج خود بخورد، دروازه‌های بهشت به رویش گشوده گردند و او از هریک که خواهد وارد شود.

دو عالم فدای نخ جامه ات...

دریافت

در آمدی بر تحلیل انتقادی تبلیغات تجاری جایزه دار از منظر اسلامی

جمع بندی و نتیجه گیری مقاله ای که از تحلیل محتوای حدود ۸۰ تیزر جایزه دار و تحلیل انتقادی با تکیه بر آیات قرآن و روایات  نگارش شده است:

با توجه به شرایط رکود تورمی حاضر، تبلیغات تجاری جایزه­ دار قوت گرفته و به نظر می ­رسد در شرایط حاضر ابزار کارآمدی برای افزایش سودآوری بنگاه­ هاست؛ اگر چه این سودآوری منجر به آسیب ­های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جدی می­ شود. در پژوهش حاضر با تحلیل محتوای تیزرهای تلویزیونی جایزه­ دار مشخص شد که قسمتی از محتوای تبلیغات تجاری جایزه ­دار، به ارائه اطلاعاتی در خصوص جوایز، نحوه شرکت در قرعه کشی، زمان آن و ... اختصاص دارد. در این تیزرها تاکتیک های متعددی برای افزایش طمع و ولع در مخاطب در این تبلیغات مورد استفاده قرار گرفته است که از جمله آنها می­ توان به مقدار جایزه و نحوه اعلام آن، نشان دادن حالت و واکنش افراد در مقابل جوایز، ایجاد افزایش باور در مخاطب نسبت برنده شدن، ادعای سهولت برنده شدن جایزه، تحریک از طریق زیاد بودن شانس برنده شدن و تحریک به منظور عقب نماندن از دیگران برای بردن جایزه اشاره کرد. علاوه بر ایجاد ولع، در راهبرد اساسی دیگری تبلیغات تجاری جایزه دار سعی می­ کنند اطمینان کافی در مخاطب نسبت به وجود جوایز را ایجاد کنند. برای این کار تاکتیک­ هایی مانند توسل به آموزه­های دینی و اعتماد در مورد صحت وجود جوایز و سلامت قرعه ­کشی استفاده شده است.

علوم انسانی اسلامی، لازمه پیشرفت و حل مسائل

به نظر می رسد پیش از آن که بتوان میان دو عبارت «تهدید بودن اسلامی سازی علوم انسانی برای کشور» یا «مورد تهدید واقع شدن کشور به واسطه نبودن علوم انسانی اسلامی» قضاوت کرد، بایستی به صورت شفاف و البته مجمل در حد حوصله نوشتار حاضر، تبیینی از چیستی اسلامی سازی علوم انسانی ارائه کرد. در صورتی که ندادیم یا نخواهیم روشن کنیم منظور از اسلامی سازی علوم انسانی یعنی چه، به نظر می رسد قضاوت و داوری در مورد لزوم یا عدم لزوم آن، بسترها و لوازم آن و … قابل اتکا و پذیرش در مجامع علمی نباشد. قبل از طرح چیستی علم دینی لازم به ذکر است در خصوص این موضوع دیدگاه های متنوع و متعددی وجود دارد که وجوه افتراق و اشتراکی در بین آنها دیده می شود.

۱- علوم انسانی: با کدام مبنای جهان بینی و انسان شناسی؟
تفاوت عمده ای که در علوم انسانی و اجتماعی با سایر حوزه های علمی مانند حوزه های فنی و مهندسی، علوم پایه و پزشکی وجود دارد، تاثیر مبانی جهان بینی محقق و نظریه پرداز است. جهان بینی به تعبیر ساده یعنی نوع نگاه انسان به جهان، پدیده ها، خلقت، سایر انسان ها و هر آنچه که پیرامون او وجود دارد. آیا انسان جهان و خلقت را منحصراً مادی می بیند یا به افق برتر دیگری هم ایمان دارد؟ آیا هدف از زندگی و حیات انسان را تمتع و برخورداری مادی می بیند و حقوق و قانون را در در جهت بهره مندی مادی تنظیم می کند، یا قائل به وجود وحی و دستورات الهی و جهان پس از مرگ نیز هست؟ آنچه که نظام متعارف غرب به نام علم در حوزه انسان و اجتماع به خورد مصرف کنندگان بازمانده و عقب افتاده در حوزه علوم انسانی می دهد، ماحصل چهار صد سال تلاش جامعه دانشگاهی آنهاست. هیچ تئوری پردازی در حوزه علوم انسانی و اجتماعی، نمی تواند بدون پاسخ به این دست از سوالات تئوری خود را ارائه کند، حتی اگر تئوری ادعای جهان شمول بودن کند. به عبارت دیگر هر تئوری مبتنی بر مبانی و مبادی خاصی است، هر چند به صراحت گفته نشود و یا ادعای جهان شمول بودن این مبانی شود و به این وسیله خود را از این پرسش اساسی برهاند. از این حیث چون در تمام حوزه های انسانی و اجتماعی، سخن از انسان و اجتماع انسانی است، نمی توان بدون تعریف مشخصی از انسان اقدام به تئوری پردازی کرد؛ هر چند این تعریف به صراحت بیان نشود. از این حیث اسلامی سازی علوم انسانی که نقطه شروعش با تبیین مبانی و مبادی پذیرفته شده است، در همه رشته های علوم انسانی بایستی انجام شود. اگر چه در برخی از رشته ها این تاثیر می تواند شدیدتر شود.

لزوم کنترل حرص و طمع در نظام سازی دینی تبلیغات تجاری

در نظام ­سازی اجتماعی دینی و طراحی الگوی پیشرفت در ابعاد مختلف، باید توجه داشت که عنصر طمع در بهره­ مندی مادی و دنیوی باید کنترل شده حفظ شود؛ نه این به واسطه سهل ­انگاری و بی تفاوتی نظام تبلیغاتی (اعم از تجاری و غیرتجاری)  به عنوان محرک آن عمل کند. بر خلاف نظام اقتصاد سرمایه ­داری که مصرف ­گرایی و طمع­ ورزی از ارکان جدایی ناپذیر آن محسوب می­ شود، در نظام اقتصاد اسلامی این خصیصه، محدوده ممنوعه به حساب می ­آید. تنظیم و طراحی سازوکارها در حوزه­های مختلف الگوی پیشرفت باید به گونه­ای باشد که وارد این مسیر انحرافی نشود. در تبلیغات تجاری مطلوب در الگوی پیشرفت، تحریک و بر افروختن طمع مصرف کنندگان به منظور ترغیب آنها به خرید یک راهبرد سلبی محسوب می ­شود.

در لسان روایات آثار و نتایج گوناگونی برای حرص و طمع ذکر شده است که از جمله می ­توان به این موارد اشاره کرد: مبتلا شدن به فقر[1]، از بین رفتن جوانمردی[2]، بی حیایی[3]، خارج کننده ایمان از قلب[4]، مبتلا کردن انسان به عیب­ هاى زیاد[5]، بستری برای خیانت[6]، انگیزه ­هایی برای فرو افتادن در گناه[7]، به خطر افتادن سلامتی انسان[8] و ... اشاره کرد.

انحراف در دستگاه تبلیغ دین

برای نمایش مطلب باید رمز عبور را وارد کنید

یک ملاحظه در مورد قیمت گذاری با اعداد خرد

یک مورد واقعی:

سوار تاکسی شدم، صندلی جلو. کرایه مصوب تاکسی رانی با برچسبی روی همه تاکسی ها به طوری که مسافر بتواند ببیند، نصب شده بود: کرایه مسیر 450 تومان. در مسیر یکی از مسافرها پیاده شد. پانصد تومانی به راننده داد و بدون این که راننده بخواهد تلاشی برای برگرداند بابقی پول بکند، راه افتاد. زیر چشمی راننده را برانداز کردم. محاسن و انگشتر و ان یکادی که به آیه وسطش نصب کرده بود و سایر مختلفات، باعث شد  تصمیمم را قطعی کنم. گفتم: "بخشید! کرایه این مسیر چقدر هست؟" راننده کمی گیج و آهسته گفت: "خب پانصد تومن!" در حالی که با سرم داشتم نرخ نامه را نشان می دادم گفتم: "پانصد تومن یا چهارصد و پنجاه تومن؟" گفت: "چهار و صد و پنجاه." گفتم: "پس چرا این خانمی که پیاده شد، پنجاه تومنش را پس ندادید؟" با جدیت گفت: "خب پنجاه تومنی نداشتم." از روی داشبوردش یکی دو تا پنجاه تومنی گذاشتم جلوش گفتم: "پس اینا چیه؟ تازه اشم اگه نداشته باشید باید به مسافر بگید که حلال بشه." بدون این که فکر کند کار اشتباهی انجام داده و از موضع بالا گفت: "این همه از صبح تا شب زحمت می کشیم، عرق می ریزیم حلال در نمیاریم. از ده تا مسافر یک نفر هم نمی گه پنجاه تومن من رو بده، حالا شما داری می گی پنجاه تومنم را بده" با این که عصبانی شده بودم آرام گفتم: "ببین بزرگوار! شما این پول را می خواهید ببرید سر سفره زن و بچه تون. شما هم که الحمدلله مذهبی هستید. این مراقبت باید از سمت شما باشه که کرایه را نرخ مصوب بگیرید. می تونید برید کمیته امداد پول درشت بدید، پول خرد بگیرید. این وظیفه شما است که حواستون باشه پول حلال در بیارید." با همان جدیت قبلی که کمی لجبازی هم به آن اضافه شد بود، گفت: "هیچم وظیفه من نیست! کمیته امداد پول خرد نمی ده. این همه دزدی کردند، سه هزار میلیارد بردند حالا..." پریدم وسط حرفش: "اما اینا دلیل نمی شه شما بی دقت باشید در مورد پولی که در میارید." این قضیه گذشت. چند هفته بعد دوباره دیدم توی ایستگاه خط نوبت همین بنده خداست. این بار عقب ماشین سوار شدم. ظاهرا هیچ اثری از صحبت های صورت گرفته ایجاد نشده بود، هم چنان کرایه ها 500 تومانی گرفته می شد.

مصرف محصولات به مثابه ابزاری برای تحقق آمال و آرزو

نوشتار حاضر بدون آن که بخواهد هیچ گزاره دینی را در تحلیل خود وارد کند، تنها در صدد تبیین فرآیند توسعه و گسترش تبلیغات تجاری که مبتنی بر توسعه چرایی مصرف صورت گرفته، در حد فهم نگارنده است. همه انسان ها به واسطه بعد مادی و فیزیکی خود، نیازمندی های مادی و دنیوی دارند که حفظ حیات آنها در گرو پاسخ به آنهاست. غالباً این نیازها که به عنوان نیازهای اولیه، نیازهای اساسی یا نیازهای فیزیولوژیک شناخته می شوند، در اولویت پاسخ قرار دارند. انسان به واسطه عقل محاسبه گر خود تلاش می کند تا درآمدهای خود را به گونه ای تخصیص دهد که بتواند در وهله نخست پاسخگوی این نیازها باشد. با این تبیین ساده و روشن، مصرف عبارت خواهد بود از بهره مندی انسان از محصولی که بتواند پاسخ نیازش را بدهد. در مرحله نخست تحلیل جامعه شناسی مصرف، کارکرد بهره مندی و استفاده از محصولات در رفع نیازهای مادی محدودو منحصر بود. اما در مرحله بعدی، مصرف تنها منحصر در بعد اقتصادی و مادی نشد. به عبارت دقیق تر مصرف محصول تنها به برآورده کردن سطح اولیه و نیازهای مادی محدود نمی شد و سطوح بالاتر نیازها مانند احساس عزت، شخصیت و هویت را برای افراد به همراه می آورد.

مصرف در دوران جدید، روندی است که در آن خریدار کالا، از طریق به نمایش گذاشتن کالاهای خریداری شده، فعالانه در تلاش برای خلق و حفظ هویت خویش است. (بوردیو، 1381، 42)

این تبیین جامعه شناسی از مصرف، به نظر وجه غالب در بسیاری از کشورها برای فروش محصولات شده است. به گونه ای که سعی می کنند علاوه بر منفعت مادی محصول، احساس هویت و شخصیت را برای کسانی که از این محصولات استفاده می کنند را به تصویر بکشد. مثلا این که سینک ظرف شویی یا شیر آب آشپزخانه چه برند یا محصولی باشد ارزش اجتماعی متفاوت ایجاد خواهد کرد. تیزر زیر نشان می دهد که محصولات تبلیغ شده را افراد مشهور (ورزشکار تنیس)، افراد پولدار (ماشین لوکس) و کسانی که زندگی آرام و لذت بخشی دارند (فضای داخل منزل) استفاده می کنند. لذا به مخاطب این گونه القا می شود که برای رسیدن به این موارد بایستی او نیز این محصول را مصرف کند.

شورش علیه علم سکولار

آنچه که نظام متعارف غرب به نام علم در حوزه انسان و اجتماع به خورد مصرف کنندگان بازمانده و عقب افتاده در حوزه علوم انسانی می دهد، ماحصل چهار صد سال تلاش جامعه دانشگاهی آنهاست. اگر چه بعضاً تلاش آنها به منظور ارائه تئوری قابل تسری بوده، اما ادعای جهان شمول بودن تئوری، بیشتر شبیه به طنز است تا گزاره قابل قبول در جامعه دانشگاهی. به همین جهت ابزارهای پژوهشی ارائه شده توسط آنها در حوزه علوم اجتماعی، سنجه هایی را برای اندازه گیری اعتبار بیرونی تئوری، ارائه کرده اند که قابلیت اتکا به تئوری در سایر موقعیت های انسانی و اجتماعی را مشخص می کند. نکته جالب اینجاست که غالباً هیچ سخنی از مبنای ایدئولوژیک مختار در تئوری های غربی نمی شود، در حالی که خود متکی بر تعریفی از جهان و انسان هستند. بدون شک نمی توان سخن از انسان و امور اجتماعی آن به میان آورد، اما از جهان بینی، انسان شناسی و غایت شناسی حرف نزد و تکلیف خود را با این موضوعات به روشنی بیان ننمود.

هیچ تئوری پردازی در حوزه علوم انسانی و اجتماعی، نمی تواند بدون پاسخ به این دست از سوالات تئوری خود را ارائه کند، حتی اگر تئوری ادعای جهان شمول بودن کند. به عبارت دیگر هر تئوری مبتنی بر مبانی و مبادی خاصی است، هر چند به صراحت گفته نشود و یا ادعای جهان شمول بودن این مبانی شود و به این وسیله خود را از این پرسش اساسی برهاند. به نظر می رسد سکوت علوم انسانی متعارف در عدم تبیین شفاف و روشن مبادی و مبانی تئوری های خود در حوزه های مختلف علوم انسانی، به منظور پیشگیری و ممانعت از مطرود واقع شدن آنها توسط مصرف کنندگان است. چرا که اگر تئوری پرداز مادی گرای و منفعت پرست بخواهد بی پرده مولفه های تئوری خود را بیان کند، مورد نفرت و طرد جوامعی می شود که مبنای یکسانی از نظر جهان بینی ندارند. لذا در برخی از حوزه های علوم انسانی(از جمله مدیریت بازاریابی) در بسته بندی تئوری برای ارائه به دنیا، مبانی و مبادی جهان شناختی فاکتور گرفته شده و به رویه و سطح کاربردی تئوری اکتفا می کنند.

تبلیغات تجاری جایزه دار: مروج سبک زندگی مصرفی حریصانه

فقه منفعل، فقه ناکارآمد

یکی از اشکالات اساسی که در نظام سازی بر اساس فقه حاضر وجود دارد، رویکرد انفعالی و محتاطانه آن نه از باب جاری ساختن اصل احتیاط بلکه از جهت عمل به اصل  «کُلُّ شَیْ‏ءٍ هُوَ لَکَ‏ حَلَالٌ‏ حَتَّى‏ تَعْلَمَ‏ أَنَّهُ حَرَامٌ بِعَیْنِهِ»  (الکافی،ج‏5 ، ص 313) است، در جایی که اصلاً محل تمسک به چنین اصلی نیست!

در خصوص شبهات حکمیه تحریمه که فقدان نص دلیل آن است، اصولیون اصل برائت جاری می سازند و به نظر می رسد در این خصوص تفاوتی میان مسائل تکلیفی فردی و مسائل محوری در نظام سازی اجتماعی دینی وجود نداشته باشد؛ در حالی که اخباری ها در این مسائل، احتیاط را در پیش می گیرند. مهم ترین محور استدلال اصولی ها در جاری ساختن اصل برائت در مسائلی که فقدان نص در خصوص آنها وجود دارد، این است که خداوند بندگان را مکلف و در نهایت بازخواست در مورد چیزهایی که برای آنها معلوم و روشن نکرده، نخواهد کرد.

اشکال عمده ای که در حوزه مواجهه با مسائل در عرصه اجتماعی وجود دارد، خاک خوردن متون نقلی مهمی است که نقش کلیدی و مهمی می توانند در این عرصه داشته باشند. این امر باعث می شود که فرآیند شناخت ، تحلیل و بررسی یک مسئله مستحدثه تنها با تکیه بر منابع محدودی که تمسک به آنها برای رسیدن به درجه اجتهاد کافی است، صورت بگیرد. روشن است که در چنین شرایطی که گزاره های نقلی بسیاری در حاشیه باقی مانده و رجوعی به آنها صورت نمی گیرد، تصور بر سکوت شارع در خصوص این مسائل است که در نهایت منجر به جاری ساختن اصل برائت می شود.